จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา

[386] เอวํ สตฺตโพชฺฌงฺควเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ จตุสจฺจวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมกธมฺเม ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาสภาวโต ปชานาติ, ตสฺเสว โข ปน ทุกฺขสฺส ชนิกํ สมุฏฺฐาปิกํ ปุริมตณฺหํ ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺตินิพฺพานํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ, ทุกฺขปริชานนํ สมุทยปชหนํ นิโรธสจฺฉิกรณํ อริยมคฺคํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติ ยถาสภาวโต ปชานาตีติ อตฺโถฯ อวเสสา อริยสจฺจกถา ฐเปตฺวา ชาติอาทีนํ ปทภาชนกถํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเยวฯ

ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[388] ปทภาชเน ปน กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาตีติ ภิกฺขเว, ยา ชาติปิ ทุกฺขาติ เอวํ วุตฺตา ชาติ, สา กตมาติ เอวํ สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ อิทํ ‘‘อิเมสํ นามา’’ติ นิยมาภาวโต สพฺพสตฺตานํ ปริยาทานวจนํฯ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเยติ อิทมฺปิ สพฺพสตฺตนิกายปริยาทานวจนํ ชนนํ ชาติ สวิการานํ ปฐมาภินิพฺพตฺตกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ สญฺชาตีติ อิทํ ตสฺสา เอว อุปสคฺคมณฺฑิตเววจนํฯ สา เอว อนุปวิฏฺฐากาเรน โอกฺกมนฏฺเฐน โอกฺกนฺติฯ นิพฺพตฺติสงฺขาเตน อภินิพฺพตฺตนฏฺเฐน อภินิพฺพตฺติฯ อิติ อยํ จตุพฺพิธาปิ สมฺมุติกถา นาม ฯ ขนฺธานํ ปาตุภาโวติ อยํ ปน ปรมตฺถกถาฯ เอกโวการภวาทีสุ เอกจตุปญฺจเภทานํ ขนฺธานํเยว ปาตุภาโว, น ปุคฺคลสฺส, ตสฺมิํ ปน สติ ปุคฺคโล ปาตุภูโตติ โวหารมตฺตํ โหติฯ อายตนานํ ปฏิลาโภติ อายตนานิ ปาตุภวนฺตาเนว ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ, โส เตสํ ปาตุภาวสงฺขาโต ปฏิลาโภติ อตฺโถฯ

[389] ชราติ สภาวนิทฺเทโสฯ ชีรณตาติ อาการภาวนิทฺเทโสฯ ขณฺฑิจฺจนฺติอาทิ วิการนิทฺเทโสฯ ทหรกาลสฺมิญฺหิ ทนฺตา สมเสตา โหนฺติฯ เตเยว ปริปจฺจนฺเต อนุกฺกเมน วณฺณวิการํ อาปชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปตฺตนฺติฯ

อถ ปติตญฺจ ฐิตญฺจ อุปาทาย ขณฺฑิตทนฺตา ขณฺฑิตา นามฯ ขณฺฑิตานํ ภาโว ขณฺฑิจฺจนฺติ วุจฺจติฯ อนุกฺกเมน ปณฺฑรภูตานิ เกสโลมานิ ปลิตานิ นามฯ ปลิตานิ สญฺชาตานิ อสฺสาติ ปลิโต, ปลิตสฺส ภาโว ปาลิจฺจํฯ ชราวาตปฺปหาเรน โสสิตมํสโลหิตตาย วลิโย ตจสฺมิํ อสฺสาติ วลิตฺตโจ, ตสฺส ภาโว วลิตฺตจตาฯ เอตฺตาวตา ทนฺตเกสโลมตเจสุ วิการทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตาฯ

ยเถว หิ อุทกสฺส วา วาตสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สํภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีนํ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมิเลตฺวาปิ คยฺหติ, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราฯ น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหติฯ ยสฺมา ปน ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, ตสฺมา ชรา ‘‘อายุโน สํหานี’’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตาฯ ยสฺมา ทหรกาเล สุปฺปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว จ คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุลิตานิ อวิสทานิ โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อินฺทฺริยานํ ปริปาโก’’ติปิ ผลูปจาเรเนว วุตฺตาฯ

[390] มรณนิทฺเทเส ยนฺติ มรณํ สนฺธาย นปุํสกนิทฺเทโส, ยํ มรณํ จุตีติ วุจฺจติ, จวนตาติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ โยชนาฯ ตตฺถ จุตีติ สภาวนิทฺเทโสฯ จวนตาติ อาการภาวนิทฺเทโสฯ มรณํ ปตฺตสฺส ขนฺธา ภิชฺชนฺติ เจว อนฺตรธายนฺติ จ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตํ เภโท อนฺตรธานนฺติ วุจฺจติฯ มจฺจุมรณนฺติ มจฺจุมรณํ, น ขณิกมรณํฯ กาลกิริยาติ มรณกาลกิริยาฯ อยํ สพฺพาปิ สมฺมุติกถาวฯ ขนฺธานํ เภโทติ อยํ ปน ปรมตฺถกถาฯ เอกโวการภวาทีสุ เอกจตุปญฺจเภทานํ ขนฺธานํเยว เภโท, น ปุคฺคลสฺส, ตสฺมิํ ปน สติ ปุคฺคโล มโตติ โวหารมตฺตํ โหติฯ

กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ อตฺตภาวสฺส นิกฺเขโปฯ มรณํ ปตฺตสฺส หิ นิรตฺถํว กลิงฺครํ อตฺตภาโว ปตติ, ตสฺมา ตํ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ วุตฺตํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท ปน สพฺพาการโต ปรมตฺถโต มรณํฯ

เอตเทว สมฺมุติมรณนฺติ ปิ วุจฺจติฯ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทเมว หิ คเหตฺวา โลกิยา ‘‘ติสฺโส มโต, ผุสฺโส มโต’’ติ วทนฺติฯ

[391] พฺยสเนนาติ ญาติพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิ พฺยสเนนฯ ทุกฺขธมฺเมนาติ วธพนฺธาทินา ทุกฺขการเณนฯ ผุฏฺฐสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺสฯ โสโกติ โย ญาติพฺยสนาทีสุ วา วธพนฺธนาทีสุ วา อญฺญตรสฺมิํ สติ เตน อภิภูตสฺส อุปฺปชฺชติ โสจนลกฺขโณ โสโกฯ โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโวฯ ยสฺมา ปเนส อพฺภนฺตเร โสเสนฺโต ปริโสเสนฺโต อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโกติ วุจฺจติฯ

[392] ‘‘มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ เอวํ อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ ปริเทวนฺติ เอเตนาติ อาเทโวฯ ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ เอเตนาติ ปริเทโวฯ ตโต ปรา ทฺเว ตสฺเสว ภาวนิทฺเทสาฯ

[393] กายิกนฺติ กายปสาทวตฺถุกํฯ ทุกฺขมนฏฺเฐน ทุกฺขํฯ อสาตนฺติ อมธุรํฯ กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขนฺติ กายสมฺผสฺสโต ชาตํ ทุกฺขํฯ อสาตํ เวทยิตนฺติ อมธุรํ เวทยิตํฯ

[394] เจตสิกนฺติ จิตฺตสมฺปยุตฺตํฯ เสสํ ทุกฺเข วุตฺตนยเมวฯ

[395] อายาโสติ สํสีทนวิสีทนาการปฺปตฺโต จิตฺตกิลมโถฯ พลวตรํ อายาโส อุปายาโสฯ ตโต ปรา ทฺเว อตฺตตฺตนิยาภาวทีปกา ภาวนิทฺเทสาฯ

[398] ชาติธมฺมานนฺติ ชาติสภาวานํฯ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตีติ ตณฺหา อุปฺปชฺชติฯ อโห วตาติ ปตฺถนาฯ น โข ปเนตํ อิจฺฉายาติ เอวํ ชาติยา อนาคมนํ วินา มคฺคภาวนํ น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํฯ อิทมฺปีติ เอตมฺปิ อุปริ เสสานิ อุปาทาย ปิกาโรฯ ยมฺปิจฺฉนฺติ เยนปิ ธมฺเมน อลพฺภเนยฺยวตฺถุํ อิจฺฉนฺโต น ลภติ, ตํ อลพฺภเนยฺย วตฺถุมฺหิ อิจฺฉนํ ทุกฺขํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[399] ขนฺธนิทฺเทเส รูปญฺจ ตํ อุปาทานกฺขนฺโธ จาติ รูปุปาทานกฺขนฺโธ เอวํ สพฺพตฺถฯ

สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[400] ยายํ ตณฺหาติ ยา อยํ ตณฺหาฯ โปโนพฺภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว, ปุโนพฺภโว สีลํ อสฺสาติ โปโนพฺภวิกาฯ นนฺทีราเคน สห คตาติ นนฺทีราคสหคตาฯ นนฺทีราเคน สทฺธิํ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺรตตฺราภินนฺทินีติ ยตฺร ยตฺร อตฺตภาโว, ตตฺร ตตฺร อภินนฺทินีฯ รูปาทีสุ วา อารมฺมเณสุ ตตฺร ตตฺร อภินนฺทินี, รูปาภินนฺทินี สทฺท, คนฺธ, รส, โผฏฺฐพฺพ, ธมฺมาภินนฺทินีติ อตฺโถฯ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺส สา กตมา เจติ อตฺโถฯ กาเม ตณฺหา กามตณฺหา, ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ นามํฯ ภเว ตณฺหา ภวตณฺหา, ภวปตฺถนาวเสน อุปฺปนฺนสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสหคตสฺส รูปารูปภวราคสฺส จ ฌานนิกนฺติยา เจตํ อธิวจนํฯ วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคสฺเสตํ อธิวจนํฯ

อิทานิ ตสฺสา ตณฺหาย วตฺถุํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ สา โข ปเนสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ ชายติฯ นิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺฐหติฯ ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ยํ โลกสฺมิํ ปิยสภาวญฺเจว มธุรสภาวญฺจฯ จกฺขุ โลเกติอาทีสุ โลกสฺมิญฺหิ จกฺขาทีสุ มมตฺเตน อภินิวิฏฺฐา สตฺตา สมฺปตฺติยํ ปติฏฺฐิตา อตฺตโน จกฺขุํ อาทาสตลาทีสุ นิมิตฺตคฺคหณานุสาเรน วิปฺปสนฺนํ ปญฺจปสาทํ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรํ วิย มญฺญนฺติ, โสตํ รชตปนาฬิกํ วิย, ปามงฺคสุตฺตํ วิย จ มญฺญนฺติ, ‘‘ตุงฺคนาสา’’ติ ลทฺธโวหารํ ฆานํ วฏฺฏิตฺวา ฐปิตหริตาลวฏฺฏํ วิย มญฺญนฺติ, ชิวฺหํ รตฺตกมฺพลปฏลํ วิย มุทุสินิทฺธมธุรสทํ มญฺญนฺติ, กายํ สาลลฏฺฐิํ วิย, สุวณฺณโตรณํ วิย จ มญฺญนฺติ, มนํ อญฺเญสํ มเนน อสทิสํ อุฬารํ มญฺญนฺติฯ รูปํ สุวณฺณกณิการปุปฺผาทิวณฺณํ วิย, สทฺทํ มตฺตกรวีก โกกิลมนฺทธมิตมณิวํสนิคฺโฆสํ วิย, อตฺตนา ปฏิลทฺธานิ จตุสมุฏฺฐานิกคนฺธารมฺมณาทีนิ ‘‘กสฺสญฺญสฺส เอวรูปานิ อตฺถี’’ติ มญฺญนฺติฯ เตสํ เอวํ มญฺญมานานํ ตานิ จกฺขาทีนิ ปิยรูปานิ เจว สาตรูปานิ จ โหนฺติฯ